Centar Bačkog Petrovca mogao je da bude muzej

Bački Petrovac ima bogatu kulturnu baštinu, ali je malo objekata zaštićeno zbog nezainteresovanosti lokalne zajednice. Iako su neki objekti obnovljeni, drugi su, poput kuće u Ulici Branislava Mokića 9, srušeni. Potencijal za razvoj kulturnog turizma postoji, ali je potrebno više inicijativa i ulaganja kako bi se sačuvalo nasleđe za buduće generacije.

Ljudi su spremni izdvojiti značajna sredstva kako bi boravili u mestima koja su očuvala svoje stare građevine, simbole kulture naroda koji tu živi. Očuvanje starih građevina, osim kulturnog, nosi sa sobom i značajan turistički potencijal. Postojala je ideja da se Bački Petrovac razvije u takvo mesto. 

Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture, još sedamdesetih godina prošlog veka, prepoznao je ovo mesto kao izuzetno vredno. Pojedini objekti u njemu predstavljaju ključ za očuvanje kulturnog identiteta vojvođanskih Slovaka. Zavod je sproveo istraživanje u kojem su prikupljeni podaci o porodicama, naselju, običajima. Vredne informacije su podelili majstori, graditelji i stariji meštani. Ovi podaci se i danas brižno čuvaju u arhivama Zavoda. 

Rezultat istraživanja obuhvatio je prostor koji čini 57 objekata u centru opštine. Kroz njih se može pratiti razvoj graditeljstva, od poluukopanih nabojnica iz druge polovine 18. veka, pa sve do do seoskih kuća sa početka 20. veka. Tako se rodila inicijativa da se u centru opštine osnuje Muzej na otvorenom narodnosti Slovaka u Bačkom Petrovcu. 

“Celo naselje bilo je podeljeno na 14 celina, od kojih svaka predstavlja posebnost po starini svoje urbanizacije,” objašnjava etnološkinja Mirjana Đekić iz Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Ipak, pod zaštitu je stavljeno tek nekoliko objekata. 

Prepreka za uvrštavanje ovog dela opštine na listu spomenika kulture bila je nezainteresovanost lokalne zajednice. Nažalost, nije prepoznat kulturni, istorijski ali turistički potencijal ovog projekta. Tako se među objektima sa spomeničkim svojstvima našla kuća u Ulici Branislava Mokića 4. Pokrajinski zavod je pokrenuo inicijativu da se ona zaštiti, no tadašnji predstavnici opštine su to odbili. 

Šta je na spisku zaštićenih kulturnih spomenika?

Trenutno su kao spomenici kulture u Bačkom Petrovcu označeni kuća u Ulici Branislava Mokića 9 i mljač. Ova mašina koju su pokretali konji, sagrađena je 1864. godine kako bi služila za omekšavanje kudelje od koje se kasnije pravilo platno. Razvojem tehnologije, konje je 1939. godine zamenio motor, pa je mljač prestao da se okreće. 

Pola veka kasnije pokreće se incijativa da se zaštiti od propadanja. Pre četiri godine, Opština Bački Petrovac otkupljuje ovu mašinu koja je bila u privatnom vlasništvu i prebacuje je u dvorište kuće u Ulici Branislava Mokrića 7, pred samo urušavanje, gde sada stoji  – restauiran.  

Međutim, status kulturnog nasleđa ne garantuje uvek i stvarnu zaštitu objekta.  Kuća u Ulici Branislava Mokića broj 9, iako stavljena pod zaštitu davne 1994. godie, nije bila te sreće. Ova vredna građevina sagrađena krajem 18. veka, sa dva prozorska okna i trščanim krovom prepuštenim preko zabata, otkupljena je državnim sredstvima i poverenana na čuvanje Domu kulture u Bačkom Petrovcu. No, i pored toga, pre nekoliko godina je srušena, objašnjava Mirjana Đekić.

S druge strane, kuća u Ulici Branislava Mokića broj 7 je nepokretnost od izuzetnog značaja. Reč je o polukopanoj nabojnici, pokrivenoj dvoslivnim krovom od trske i zemljanim podom, koju čine prednja soba, kuhinja i zadnja soba, objašnjava Đekić. Ova dragocena kuća stavljena je pod zaštitu još 1965. godine. Zajedno sa mljačom, čini jedinstven kompleks tradicionalne arhitekture kojim upravlja Muzej vojvođanskih Slovaka. 

“Svi delovi su očuvani u izvrsnom stanju,” kaže ona. 

Na spisku Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture za nepokretna kulturna dobara od velikog značaja, u opštini Bački Petrovac su Dvorci Stratimirović i Dunđerski u Kulpinu, kao i Slovačka evangelistička crkva sa parohijskim domom u Bačkom Petrovcu. 

Pre 1772. godine, Bački Petrovac je karakterisala spontana i neplanska gradnja kuća. Međutim, pomenute  godine, carica Marija Terezija naređuje urbanu regulaciju, poznatu kao “ušoravanje”. Ova regulacija je donela značajne promene: ulice su morale da se seku pod pravim uglom, kuće su građene  na uličnoj regulacionoj liniji, a minimalni razmak između kuća morao je da bude 17 metara. Ovakve mere dovele su do pravilnijeg izgleda naselja i obezbedile više prostora između kuća.

Spomenici kulture za buduće generacije

Za Mirjanu Đekić, Gimnazija “Jan Kolar” predstavlja mnogo više od obične srednje škole. Ova institucija koja je nedavno proslavila vek postojanja, ima izuzetan  značaj za slovačku zajednicu. Njen potencijal da postane spomenik kulture je neosporan. 

“Ovu školu smo tehnički snimili i izdali mere tehničke zaštite, ali rešenje o zaštiti nikad nije doneseno,” seća se ona. 

Predlog za zaštitu određenog objekta može da podnese bilo ko –  vlasnik nekretnine, Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine, Zavod za kulturu vojvođanskih Slovaka, Opština, pa čak i politička organizacija. Ukoliko je objekat po zaštitom,  svaka promena na njemu zahteva dozvolu Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika. S obzirom na to da zakonom nije dozvoljeno ulaganje u privatnu svojinu, fizička lica koja poseduju objekat pod zaštitom morala bi sama finansirati njegovu obnovu. 

Kao jedan od ključnih razloga za proširenje  nacionalnog registra kulturnih dobara, Đekić ističe turistički potencijal. 

“Svuda u svetu se takvi objekti ne uređuju kao kvazi etno kuće sa kineskim jastučićima, već se u njih stavljaju autentična lokalna obeležja,” objašnjava ova etnološkinja. 

Mirjana Đekić je razočarana, što uprkos pola veka od donošenja prvog rešenja o zaštiti spomenika narodnog graditeljstva i značajnim ulaganjima, nije postignut veći napredak u prezentaciji lokalnih osobinosti. 

“Što su društva bogatija i naprednija, to su briga i svest ljudi o neophodnosti očuvanja kulturnog identiteta razvijeniji,” zaključuje Đekić.